 1 - Hoe't de Oosterbaans op 't Bildt belânden 2 - De jaren dartig: strenge winter en krisis 3 - De oorlog, 'n angstige tiid |
|
Eerder hew ik 'n sery artikeltsys skreven an 'e hând fan de insinding 'Van haver tot gasolie' der't Doeke K. Oosterbaan 'n priisfraag fan 'e Friese Maatschappij van Landbouw ter gelegenhyd fan 't 125-jarig jubileum met wonnen had. Derin beskreef-y de ontwikkelings op syn bedriif fan na 1945. Hij het ok 'n femilyboek 'Wel en wee' skreven, fooral bedoeld foor syn kines. Dut geeft 'n beeld fan de femily Oosterbaan fan 't momint ôf dat syn hait Klaas D. Oosterbaan boer wort op de Noorderhoeve onder Tsjummarum. Wy leze over 't ferhuzen na de Ouwe-Dyk, de krisisjaren en de oorlog. Ok dut is te mooi om niet met jim te delen. 
Klaas D. Oosterbaan is nag maar 23 jaar at-y in 1901 boer wort op 'n huurplaats met graide en bou an 'e Hoarnestreek. In 1904 trout hij met Jetske Dijkstra út Minnertsga. De feefokkerij het-y fan huus út metkregen en hij het al gau 'n bêst beslag fan 11 à 12 melkkoeien op 'e stâl staan. In 'e naseumer fan 1920 komt de 'uitmuntende sate en landen' op bôrden. Wil hij der dus boer blive dan mot-y de plaats kope en de algemene ferwachting is, dat dat ok gebeure sil. Derdeur wort d'r op 'e eerste sitting in 'Het Wapen van Barradeel' frij hoog inset op 'e ôfsonderlike stikken lând. Soafeul dat 't Klaas Doekes te duur wort. Ferskaidene strykgeldskrivers blive d'r bij de finale ferkoop dan ok tot hur skrik met sitten. Na de Ouwe-Dyk Nou mot omsien worre na 'n geskikte plaats om feerder op te boerken. Na 'n paar lopen om 'e nocht krijt Klaas Doekes 'n tip dat d'r an 'e Ouwe-Dyk onder St.-Anne 'n plaats út 'e hând te koop anboaden wort. Na korte onderhandelings is-y foor honderddúzzend gulden koopman en 9 maai 1921 ferhuust de hele húshouwing na 't Bildt. De boer is dan 43 jaar. 't Bedriif is 103 pondemaat ('n klaine 38 ha. of dik 41 morgen) groat en op 'n klain perseeltsy bij huus na lait de hele plaats in bou. Maaitiid 1922 worre de meeste koeien ferkocht; hij maakt 'n bêste priis. Een fan 'e eerste ferbeterings die't op 'e nije plaats anpakt worre is de slim hobbelige liemen skuurreed foorsien fan 'n beton floer. De Ouwe-Dyk is een fan de eerste streken búttenút der't elektys komt. D'r wort dan ok 'n elektromotor anskaft om elektrys dorse te kinnen. De rosmôln in 't dorshuus wort ôfdankt. Zwartje 10 Omdat 't fokkersbloed bij Klaas Doekes 'm oppeneert prebeart-y met 'n paar koeien die't metferhuusd binne na de Ouwe-Dyk weer 'n goed beslag op te bouwen. Deur teugenslag wil dat met de aigen koeien niet lukke en derom worre d'r 'n paar keer inkelde ankocht. Soa ok 'n kalve pink fan P. Hilverda út Marsum. Deuze Zwartje 10 is fan goed bloed maar se is soa mager as brandhout en 'ûnsjoch'. Die eerste keer bringt se ok nag 's twee kalfys op 'e wereld. De melkopbringst kin dat eerste jaar dan ok gyn swetsen lije, maar 't fetgehalte is poerbêst. De koe ontwikkelt hur wonderbaarlik goed en na ferloop fan 'n minnig jaren bestaat 't hele beslag út ôfstammelingen fan Zwartje 10. |
In 't eerste jaar wort onder 't flas op 't 'Groat Morgen' achter de dyk op 't Nij-Bildt grâs saaid. 't Jaar derop wort ok 't naastlêgend perseel, de 'Twee en een Fandel' graide. Deuze baide stikken lând lêge dicht bij huus en 't is hier sware grônd. De feestapel wort gelaidelik an útbraid tot soa'n 10 à 12 melkkoeien; dat is deur een melker te behappen. In 1926 kin Klaas D. Oosterbaan fijf stikken lând hure fan buurman Rindert Palsma. Deuze perselen lêge oastelik anslúttend an syn aigen lând. En in 1930 komme der nag 's 12 perselen bij. Singen maakt 't werk lichter Woensdeg 31 maart 1926 is de lêste skoaldâg foor de dartienjarige Paulus Beimers. D'r binne gyn twee woorden an smirg maakt; krekt as alle andere erbaaiersjonges gaat-y na de boer. En soa stapt-y de andere offens om ses uur bij Klaas Doekes Oosterbaan over de brûg om syn eerst werk opdroegen te krijen. Hij het d'r dan gyn idee fan dat-y fyftig jaar later nag altyd bij Klaas Oosterbaan in dienst is, maar nou bij de darde generasy boer, de pakesêger dus. Die eerste put is 't inlêgen fan 'e setters op 't 'Súdlike Twee-min-'n-Fandel-West' an Palsma's pâd tegaar met nag 'n jonge. 't Is frekte koud en 'e klútten op 'e kouwe klaai binne hard an 'e knieën. Anne Kuiken, de man an 'e poatstok het met 'e baide jonges te doen en prebeart hur an 't singen te krijen. Dan gaat de tiid wat gauwer. 
Bij gelegenhyd fan 't 50-jarig jubileum fan Paulus Beimers beskriift Doeke Oosterbaan hoe't de karrière fan soa'n erbaaiersjonge in 'e regel ferloopt. Behalve met dat inlêgen fan 'e irpels en later 't wieden fan 't flas worre de jonges fooral inset foor 't peerdewerk.'t Begint met een fertroud al wat ouwer peerd foor de sigsagêg. Dan hestmis de ploeger helpe as 'ploegdriversjonge' bij 't ploegen met drie of fier peerden. At-y de eerste begînsels fan 't peerdeminnen goed onder de knie het mân de jongkirl met twee peerden êge of kultivatere. Al gau mot-y ok 't ploegen lere. 't Begint met 't stoppel-ploegen met twee peerden, dat kin nag wat lije. Soa klimt-y op tot 't saaiklaar ploegen met twee of drie peerden. De folgende stap is - maar dan is-y hest folleerd peerdeman - 't moeilike op smâle akkers ploegen met drie of fier peerden. Der komme dan de ipels in. At-y soafeer is mân-y ok al soa nou en dan de laai hè met 'n span peerden foor de wagen. 't Op winterfeur ploegen is foorbehouwen an 'e mânly, dat komt d'r echt op an. (Nije week feerder, dan over de krisisjaren) Dut artikel is ontliend an 'e femilykroanyk 'Wel en wee', skreven deur Doeke K. Oosterbaan en ferskenen in It Ark, ferenigingsblâd fan de Afron, Friese Ver. Voor Landbouwhistorie, nummer 77. Bijskrift bij de foto's: |
|
Fleden week hè wy sien dat Klaas Doekes Oosterbaan boer is op 'n knap mingd bedriif an 'e Ouwe-Dyk. D'r binne soa'n acht faste erbaaiers op 't bedriif, seumers anfuld met nag 's twee of drie losse erbaaiers. En dan bij 't irpelrooien komme d'r nag 's 'n stikminnig losse mînsen bij. D'r binne 'n stik of seuven peerden. 't Fokken sit 'm in 't bloed en hij het 'n bêst beslag melkkoeien op 'e stâl met Zwartje 10 as 'stammim'. Hij is fan 't begin ôf aktyf as irpelkeurmeester en om 1926 hinne begint-y al met de teelt fan setters naast de konsumpsy-irpels. Erbaaiersstaking 
De eerst tien jaar op 't Bildt geve met útsondering fan 1922 reedlik goeie finansjele útkomsten. De erbaaiers fine dat se nou ok wel wat hogere loanaisen stelle mâge. 't Gefolg is dat in 'e maaitiid fan 1926 wekenlang staakt wort met - neffens Oosterbaan - foor baide partijen ongûnstige gefolgen. Dut is met anlaiding om 'n wiedmesine an te skaffen. Dat kin beskoud worre as 't begin fan de meganisasy op dut bedriif. D'r worre in die tiid tot in 'e oorlog 'n prot irpels boud. D'r binne nag gyn restriksys en soms beslaat 't areaal irpels meer as 22 morgen. Die worre allegaar foor de keuring angeven. Twee man binne seumers soa'n ses weken met 't súvveren besteld. Elfstedetochtwinter 1929 is 't soa koud dat fan half febrewari ant eerste week fan maart sels 'n roete útset wort tussen Amelând en de faste wâl. Ok ferskaidene Bilkerts make de oversteek. Oosterbaan skriift dat frachtauto's met irpels de faart lâns rije. De beurskrach op Wallstreet fan 24 oktober 1929 is 't begin fan de krisis in 'e jaren dartig. De wereldwide depressy laidt tot groate werkloashyd en dalende prizen. Ok de boer ontkomt niet an 'e malèse. 'n Goeie koe is te koop foor 125 gulden en 'e melkpriis daalt tot soa'n fijf sint de liter. Ok de destiids nag in hoofdsaak boude konsumpsy-irpels dale tot 'n nag niet eerder siene lege priis fan 25 ant 30 sint 't mud (fan 35 kg.). Begin fan 't sketsen Foor 't eerst in de geskidenis wort fan regeringswege besloaten de belangrykste landbouprodukten direkt of indirekt te steunen. Dat lêste wort toepast in 'e feehouwerij deur de anfok fan froulik jongfee te behainen om soadoende de produksy fan melk en flais te drukken. Om hier kontrôle op houwe te kinnen motte de kalfys sketst worre. Oosterbaan het d'r 'n hard hoofd in at dut úteandlik de melkstroom wel klainer maakt het. De bêste kalfys wat produksy-anleg betreft worden ommers anhouwen en se lieten de melkkoeien ok nag 's ouwer worre. Foor de akkerbou is de steun meer direkt deur 'n toeslag te betalen op 'e waitpriis. Dat geldt ok foor súkkerbiten maar die sitte in die jaren op dut bedriif niet in 't bouplan. Overtollige, onferkoopbare setters worre deur 'n prikmesine denatureerd en met 'n toeslag as feefoer ferkocht. Geert Ebbens is de prikmesineman. Om wat te doen an 'e groate werkloashyd krijt de boer 'n part fan de loankosten fan de erbaaiers boven 'n seker tal per bedriif fan de gemeente werom. Deuze maatregel met de steun fan regeringswege hewwe |
op 't frij groate bedriif fan Oosterbaan nagal wat effekt. Na 'n paar minne jaren folgt in 1934 al weer 'n heel goed jaar en 't finansjeel risseltaat bliift tot an de oorlog in 1940 behoorlik goed. Fan smâle-akkerteelt na flaklând met rûgen Ir. Van der Ban is in die tiid landboukonsulint. Boeren sien him as búttengewoan kundig en se lústere graag naar 'm. Onder sien infloed wort in 'e dartiger jaren ôfstapt fan de teelt op de hier sont mînseheugenis gebrúkkelike teelt op smâle bêden. De overgang op flak lând op rûgen fraagt 'n prot anpassings met ander ark en andere bewerkingsmethoaden. De sjoeltsyploegen (ploegen met 'n sleepblok foor) worre ferfongen deur wentelploegen en d'r komt 'n driepeerds lepelêg, 'n geuletrekker en 'n lichter. Fan nou ôf an kinne de irpelsakken met de wagen na de hoop brocht worre en hoeve dus niet meer op 'e rûg sjoud te worren soa't dat ant dan toe de gewoante is. Bij alle foordelen die't de flaklândteelt met 'm metbringt is d'r ok 'n groat nadeel. De natuurlike ôffoer fan 't regenwater deur de feuren is 'n stik minder. De enige oplossing is om te draineren. 'n Drietal losse erbaaiers, Anne Hoekstra, Sieds van Noort en Huite van Dijk binne der soa'n tien jaar lang elke winterperioade soa tussen novimber ant maai bij open weer met beset. In die jaren dartig komt men der ok achter dat 't om 'n gesonde nateelt te krijen, fan belang is dat de irpels foor 't poatgoed froeg rooid worre. D'r is in die jaren nagal wat fraag na poatgoed fan fooral Borgers na de Súdhollânse ailanden en Seelând. 'n Kemmissy fan boeren derweg komt dan de gewassen sels útsoeken der't se de setters fan kope wille. 't Bedriif fan Oosterbaan wort meestal niet oversloegen. Dat betekent wel dat al om een augustus hine foor 'n part groen rooid worre mot. 
Dat fâlt krekt op 't momint dat ok begonnen wort met de oogst fan orten, flas en wait. At 't groenrooien ferfongen wort deur loftrekken motte derfoor 'n dâg of wat mînsen fan bútten antrokken worre. 't Personeel groeit in die weken tydlik an met losse mînsen, klain en groat, mânly en frôly, ant wel twintig of dartig man/frou. Omdat de waitoogst - sichte, bine, in stúkken sette - in dieselde tiid ok 'n prot tiid fergt wort 'n deur fier peerden trokken maaier-selsbinder anskaft. Op 5 maart 1938 doet Klaas Doekes Oosterbaan 't bedriif over an syn seun Doeke Klazes en hij en syn frou gaan sels in Luwt, an 'e Troelstraweg weunen. (Nije week 't lêste stikky, dan over de oorlogsjaren.) Bijskrift bij de foto's: |
|
Fleden week gong 't over de jaren dartig op de plaats fan Klaas Doekes Oosterbaan an 'e Ouwe-Dyk. Maaitiid 1938 folgt syn seun Doeke Klases him op. Hij is troud met Froukje Veenstra, geboren en opgroeid in Oudwoude. 't Jaar derop nimt de oorlogsdriging al toe. In 'e lêste week fan augustus 1939 komt 't tot 'n útbarsting at Dútslând in oorlog raakt met Frankryk en Ingelând; 't begin fan de Tweede Wereldoorlog. Nederlând bliift in eerste instânsy neutraal maar d'r wort wel drekt 'n algemene mobilisasy útfaardigd. Derbij wort ok drekt 'n peerde fordering houwen. En soa mot 't personeel in 'e eerste week fan septimber met alle acht peerden in Froubuurt ferskine. Gelukkig komme se ok met alle acht weer werom deuze keer. Distribusykaarten worden útdeeld. As eerste kwam súkker 'op 'e bon'. At Doeke Oosterbaan op 10 maai offens 't lând ingaat is 't ongewoan drok met flygtugen in 'e lucht. At-y weer in 'e huus komt is bekind worren dat 't Dútse leger ôns lând binnenfâlen is. 't Is frijdeg en dus de dâg om na Luwt na de met te gaan. Na overlêg met de frou wort besloaten 't d'r maar op te wagen. Niet soa as gewoanlik met de bus maar op 'e fyts om niet de kâns te lopen dat de bussen later op 'e dâg niet meer rije. At-y om 'n uur of elf bij de Súvvelbank ankomt om de sinten foor de loanpúdsys op te nimmen, wort der al ferteld dat de Dútsers al bij Wolvega binne. De bankrekens binne al blokkeerd en d'r kin niet meer opnommen worre as at foor de loanen noarig is. Werom op 'e fyts passere op 'e Troelstraweg in lange kolonnes Nederlânse militèren, die't hur fia de Ôfslútdyk weromtrekke na de Festing Holland. Algemene staking april-maai 1943 
As belangrykste fait út de oorlog noemt Oosterbaan de ongefeer 'n week durende algemene staking om 1 maai 1943 hine, ok wel melkstaking noemd. Dut is 'n protest teugen 't oppenij oproepen deur de Dútse besetter fan de Nederlânse kriigsgefangenen. Ok op 't Bildt wort algemeen an de stakingsoproep gehoor geven. Omdat ok de erbaaiers op 't foeren en melken fan 't fee na alle werk del lêge komme de boeren in 'n lastig parket. Se staan wel an 'e kant fan 'e stakers maar niet alleen 't metdoen an 'e aksy, maar ok 't metwerken deran is streng ferboaden op straffe fan weethoe strenge teugenmaatregels fan 'e kant fan de Dútse besetter. Deur gedurig overlêg tussen de naastbij weunende boeren onderling en met burgemeester Kuperus "komen we er zonder kleerscheuren door", skriift Oosterbaan. Brandstof en skoeisel is al gau hest niet meer an te kommen. D'r worre 'n paar groate bomen kapt foor hout in 'e kachel en om klompen fan te maken foor boer en personeel. De erbaaiers krije foor hur sware werk ekstra broadbonnen toewezen. Deur 't tekort an brandstof wort 't dorsen 'n groat probleem. D'r wort krekt as bij inkelde bussen overskakeld op houtgas. D'r komt skeurplicht en ferplichte bou fan koalsaad of blaumaansaad. En de boeren worre opsadeld met ferplichte slachtfeelevering. De kontrôle is niet mis. In 'e loop fan 1944 krijt de oorlog hyltyd grimmiger trekken. Alle mannen tot fyftig jaar en fooral de jongfainten om de twintig jaar hine lope 't risiko oppakt te worren om in Dútslând tewerksteld te worren. Alleen 'n 'ausweis', 'n ferklaring dat je niet mist worre kinne fanwege de foedselfoorsiening, geeft 'n sekere failighyd. Gelukkig komme de boeren hierfoor in anmerking en 't lukt in de hest die ok foor de ouwere erbaaiers te krijen. 'n Ferklaring fan |
de ZPC dat sij foor 't ôfleveren fan 'e irpels onmisber binne helpt derbij. Maar de jongeren dúkke onder of slape fanwege de nachtelike razzia's op ferburgen plakken in gebouwen of sels in naboude irpelhopen in 't feld. 't Is amper meer fertroud met 'n knappe fyts na Luwt te rijen; groate kâns dat-y onderweegs forderd wort. Soa nou en dan worre peerden of boerewagens forderd foor 't Dútse leger. Ok Oosterbaan mot 'n paar keer syn tol hieran betale. Een keer, doe't d'r weer 'n peerde-fordering ankondigd waar, komt avens Jaap Bronger, 'n oudplaatsgenoat en nou in 'e irpelhandel in Luwt, avens an 'e deur. Hij het namelik 'n bêst peerd dat-y foor de wagen brúkt. Hij wil dat beest niet graag misse en fraagt at-y peerd en wagen andere dâgs op 'e plaats stalle mân. Maar at de andere offens de aigen peerden na Marssum onderweegs binne komme d'r 'n paar Dútse soldaten om te kontroleren at d'r ok stikem beesten achter houwen binne. Se treffe 't peerd fan Bronger an. Onder driging met hur wapens wort befoalen 't beest drekt na Marssum te bringen. Erbaaier Ate Kuiken wort d'r met opútstuurd. Hij is doe flak foor Marssum met 't peerd weer omkeerd en alles loopt feerder goed ôf. 
In de lêste oorlogswinter wort 't illigale ferset, de soagenaamde ondergrônse, al maar aktiver. Ok an 'e Ouwe-Dyk binne d'r ferskaidene die't der bij hore. Ok de Dútsers hè der lucht fan kregen. Op 'n dâg hout 'n groep Dútse militèren hier dan ok 'n razzia, werbij 't hur ok om jonge onderdúkkers te doen is. Oosterbaan siet se nag bij hur overbuurman Huite van Dijk om huus lopen. Bij de femily Van Schepen lope se sels over 'n ondergrôns bekúlplak, gelukkig sonder de onderdúkker te ontdekken. Minder loopt 't ôf met erbaaier Ate Kuiken en syn frou. Sij worre Sunderklaasdâg 1944 metnommen deur 'n Dúts kommando. Na 'n hurdsy in 't Huus fan Bewaring in Luwt fastsitten te hewwen worre se tewerksteld in Drinte. Bij de befrijing in 'e maaitiid derop komme se gelukkig heelhuuds weer werom. De arrestasy had te maken met de ilegale aktiviteiten fan een fan hur dochters. Sundeg 15 april komt d'r 'n eand an hest fijf jaar Dútse besetting op 't Bildt. Al twee dagen eerder begint 't Dútse leger an syn ôftocht. At Oosterbaan frijdegsoverdâgs fan 'e met in Luwt na huus fytst binne de Dútsers doende de startbanen en gebouwen op 't flygfeld op te blazen en onbrúkber te maken. Horen en sien fergaat 'm. At Oosterbaan thús is en 't lând inloopt om even bij syn mînsen te sien ferskynt d'r inenen 'n Ingels flygtuug in 'e lucht dat begint te skieten. 't Is bij de 'Dwarse 2½ morgen' op 't Nij-Bildt. Hij en syn erbaaier Poppe van Noord gaan as de soademiter plat op 'e bilg in 'e sloatswâl lêgen. Later blykt 'n man an 'e Nije-Dyk, die't der 'n irpelbult an 't bloaten is, doad skoaten te wezen. Sundegoverdâgs rije de eesrte Kanadese militèren over de Noorderweg richting Swarte Haan. Dueze artikels binne ontliend an 'e femilykroanyk 'Wel en wee', skreven deur Doeke K. Oosterbaan en útgebraider ferskenen in It Ark, fereningsblâd fan de Afron, Friese Ver. Voor Landbouwhistorie, nummer 77. Bijskrift bij de foto's: |