Oentsjerker Dirk Kuiken zegde zijn baan als eindredacteur bij deze krant op om activist te kunnen zijn. Als 'Luchtfietser' strijdt hij voor klimaatrechtvaardigheid en tegen kapitalisme. "Boeren voelen zich in hun voortbestaan bedreigd. Zo zou eigenlijk iedereen zich moeten voelen door de klimaatcrisis."
José Hulsing
Vioolmuziek klinkt, terwijl het luxe passagiersschip zinkt. Als Dirk Kuiken - filosoof en fietsactivist - op een avond in juni zijn honden uitlaat en hij flarden van feestgedruis opvangt, schiet de iconische scène uit de film Titanic door z'n hoofd. De hele middag hebben ronkende trekkers op het land tegenover Heemstra State in Oentsjerk tegen elkaar gestreden tijdens Trekkertrek Trynwâlden: welk landbouwvoertuig is het sterkst?
"Vroem, vroem. Voor de lol lekker roet en stikstof uitstoten. Waar ben je mee bezig als je dit doet, terwijl ondertussen een heleboel anderen zich hartstikke inspannen om het milieu te sparen: minder vlees eten, zonnepanelen op het dak, de kachel een graadje lager. Die mensen op het feestterrein staan met hun rug naar de toekomst. Daarom dacht ik aan de Titanic. De wereld vergaat, maar de trekkers geven nog even extra gas."
Dirk onderdrukt op zo'n moment de neiging om er met een groot spandoek bij te gaan staan. Of een stroomkabel los te trekken. "Ik doe dit niet, omdat je weet wat er dan gaat gebeuren. Dan krijg je het hele dorp over je heen. Activisme roept weerstand op. Dat is ook goed. Maar als je dat in je eigen gemeenschap doet… Ik heb een vrouw en kinderen, die willen geen boze boeren in de tuin."
Strobalen in de fik
Over boze boeren gesproken. Op de ochtend van dit interview zijn die met duizenden op hun trekkers over snelwegen onderweg naar het Gelderse dorp Stroe. Na afloop van het eerste protest tegen de stikstofplannen van het kabinet kondigt Mark van den Oever van Farmers Defence Force alvast aan dat dit de aftrap is van een lange reeks betogingen. Die gaan, zo zal later blijken, steeds meer op rellen lijken. Boeren steken strobalen in de fik op de snelweg, blokkeren distributiecentra van supermarkten en intimideren politici door met trekkers voor de deur van hun huis of hun bedrijf te gaan staan.
"Ik word hier zo chagrijnig van, of eigenlijk vooral moedeloos", verzucht Dirk op een terras in Leeuwarden. Hij is zelf een paar dagen eerder met dertig andere Friese klimaatactivisten afgereisd naar de Klimaatmars in Rotterdam. Zo'n tienduizend bezorgde betogers liepen mee om aandacht te vragen voor klimaatverandering. De mars was een oproep om te stoppen met fossiele brandstof, door de demonstranten gezien als aanjager van de klimaatcrisis, maar ook van oorlog, conflict en vervuiling.
'Boeren voelen zich in hun voortbestaan bedreigd'
Het is niet per se de manier waarop de boeren actie voeren waar hij nijdig van wordt. "Daar kunnen we als klimaatactivisten misschien best nog iets van opsteken. Ik vind het verbazingwekkend dat de klimaatmarsen zo rustig en vreedzaam verlopen. Dat we niet bozer worden met z'n allen. Dat we geen fabrieksterreinen bezetten. Of gaspijpen afsluiten. Boeren voelen zich in hun voortbestaan bedreigd. Zo zou eigenlijk iedereen zich moeten voelen door de klimaatcrisis."
Zijn boosheid zit 'm vooral in de claims van de boeren, hun ongefundeerde beweringen. "Ik fietste laatst langs een weiland vol graan, een flinke lap monocultuur waar een groot bord in stond: 'De samenleving vraagt biodiversiteit, de landbouw levert biodiversiteit'. Terwijl iedereen weet: de intensieve landbouw heeft de biodiversiteit juist ernstig schade toegebracht."
'Wij hebben een keuzeprobleem'
En vlak voor het interview, op de fiets onderweg naar Leeuwarden, kwam hij nog een bord tegen met de tekst: 'In 1947 leden mensen honger, onthoud dat'. "Als je het niet meer met rede kunt winnen, krijg je dit soort argumenten. Op een zeer groot deel van ons landbouwareaal wordt veevoer verbouwd. Als we allemaal plantaardig zouden eten, dan zou de grond veel efficiënter gebruikt kunnen worden. Dan zijn we af van die hele dieronvriendelijke vleesindustrie. Bijna alle landbouwdieren die wij hier in Nederland op een kluitje houden, die zijn niet voor ons bestemd, maar voor de export. Wij hebben geen voedselprobleem, maar een keuzeprobleem.''
Voor Dirk komt de stikstofproblematiek - en daarmee elke andere crisis - voort uit ,,de manier waarop wij denken om te kunnen gaan met de natuur, met dieren, met hele ecosystemen, met de wereld als geheel en uiteindelijk ook met elkaar''. Als filosoof, geïnspireerd door ideeën uit het anarchisme en de sociale ecologie, pleit hij voor een radicale systeemverandering.
De bron is het kapitalisme
"Onze ecologische problemen en onze sociale problemen - armoede, racisme, onderdrukking, woningnood - hangen met elkaar samen. En de bron van al deze onrechtvaardigheid is het kapitalisme - het denken gericht op winst en groei - én de mannelijke dominantie in de maatschappij gericht op macht, op overheersen. Zo zijn er veel boeren die vinden dat ze op hun land mogen doen wat ze willen. Zo van: het is mijn eigendom, ik heb het in bezit genomen, ik mag er geweld op toepassen door er gif op te spuiten of er duizenden dieren in kleine hokken op te houden. Terwijl: het landschap is van ons allemaal. Hetzelfde geldt voor politieke partijen die zeggen 'Nederland is ons land en anderen horen hier niet'. Het is een vorm van toe-eigenen en daarmee ook van uitsluiten."
Hetzelfde uitsluitingsprincipe ziet hij bij de discussie over de wolf: die hoort hier niet, dus we moeten een hek om Friesland bouwen. Of bij de blokkeerfriezen in het debat over zwarte piet. "Wij leven in een heel gewelddadige maatschappij. De toeslagenaffaire, racisme, intensieve veehouderij, bedrijventerreinen aanleggen bij natuurgebieden, vluchtelingen die op een stoel moeten slapen, het is allemaal het gevolg van een systeem dat is gebouwd op uitbuiting en onderdrukking van mensen en de natuur. Zonder het kapitalisme af te schaffen en daarmee de mannelijke overheersing kunnen we al die crisissen niet oplossen."
Dat de protestboeren zich nu als slachtoffer gedragen, vindt hij misschien nog wel het allerergste. "Hoe durven ze overal te roepen: 'Wij mogen er niet meer zijn', terwijl ze decennialang alles hebben overheerst. Deze boeren zijn altijd gepamperd door de banken en de overheid. Als er nieuwe regels kwamen, gingen er tegelijkertijd bakken vol subsidies naartoe. Ze weten al jaren dat hun industriële bedrijfsvoering, het alsmaar groter willen groeien, gevolgen heeft voor het milieu. Dan kun je nu niet zeggen: dit valt ons rauw op het dak. Ga als de wiedeweerga verduurzamen!"
Opgegroeid in een traditie van activisme
Dirk Kuiken (48) is geboren en getogen op het Bildt. De kuststrook aan de Waddenzee kent van oudsher grote verschillen tussen arm (landarbeiders) en rijk (boeren). In oktober 1889 werd hier Broedertrouw opgericht, een van de eerste Nederlandse vakbonden voor landarbeiders. Een maand later predikte Ferdinand Domela Nieuwenhuis, grondlegger van het socialisme en anarchisme in Nederland, in een Bildtse kerk de revolutie.
"Ik ben opgegroeid in een traditie van activisme", zegt Dirk, die Nieuwenhuis als zijn held beschouwt. Thuis waren ze veel met politiek bezig. Zijn pake was een communist, zijn moeder zat bij de Rooie Vrouwen, de vrouwenorganisatie van de PvdA. "De strijd voor gelijkheid, rechtvaardigheid en vrouwenemancipatie, ik heb het van jongs af aan meegekregen."
Op z'n 10de - in 1983 - ging hij met z'n vader mee naar de demonstratie in Den Haag waar een half miljoen mensen tegen de komst van kruisraketten ageerden. De kernwapens kwamen er toch, maar de massabetoging, het samen strijden voor een betere wereld maakte diepe indruk.
Bijna veertig jaar later zegde Dirk zijn baan op als eindredacteur bij de Leeuwarder Courant en Dagblad van het Noorden om activist te kunnen zijn. "Ik wilde niet langer aan de zijlijn staan. Als journalist moet je objectief zijn, dingen beschrijven, observeren, duiden. Je mag je er niet actief mee bemoeien, dan kies je partij. Ik vond dat heel lastig, het onderscheid tussen mijn rol en mijn persoon."
Grote opblaasbare wereldbol
Het begon pas echt te wringen toen hij in Leeuwarden met zijn grote opblaasbare wereldbol aandacht vroeg voor de rechtszaak van Milieudefensie tegen Shell later dat jaar. Een collega kwam hem bevragen voor een stuk in de krant. In theorie had hij dat artikel als eindredacteur weer onder ogen kunnen krijgen om te redigeren. "Toen dacht ik: nu moet ik een keuze maken. Ben ik activist of ben ik de beschrijver? Ik voelde toen heel duidelijk dat ik zelf een verhaal te vertellen had, een belangrijke boodschap."
Hij vertelt het met zichtbaar ongemak. "Ik wil mezelf niet belangrijker maken dan ik ben. Er zijn in Friesland mensen die al veel langer activist zijn of die betere dingen doen dan ik. Zoals Sytze Kout van Volxkeuken Domela. Daar heb ik echt enorme bewondering voor. Hij kookt voor 'ongedocumenteerden' - alleen dat woord al. Het directe activisme van Sytze komt recht uit z'n hart."
Black Lives Matter in Leeuwarden
Nog zo iemand is Jaleesa Schiphorst die tegen alles in de Black Lives Matter demonstratie in Leeuwarden organiseerde en meer dan tweeduizend man op de been kreeg. "Niets dan respect."
Lang dacht Dirk dat hij eerst meer levenservaring moest opdoen, meer kennis moest vergaren om met goed fatsoen de barricaden op te kunnen. "Ik heb lang gedacht: wie ben ik nou? Ik wilde eerst de wereld beter begrijpen. En lezen, veel lezen. Nu denk ik: ik had het veel eerder moeten doen. Ik ben zo blij met al die jonge mensen die wel gewoon hun mond open durven doen. Mijn generatie zit zo vast. Ze hebben een hypotheek, een baan en kinderen, geen tijd en bang om alles kwijt te raken. En dat snap ik ergens wel, want bij ons thuis zorgen mijn keuzes ook voor frictie."
Met z'n opblaasbare wereldbol achterop begon de Oentsjerker eind november 2020 aan een vierdaagse fossielvrije fietstocht van Friesland naar de rechtbank in Den Haag waar Milieudefensie versus Shell plaats zou vinden. Schrijver Paul Kusters deed hetzelfde vanuit Groningen. Toen de fietsers arriveerden op het winderige plein voor het rechtsgebouw stond het er vol met media in afwachting van het proces. Journalisten waren maar wat blij met zo'n fotogeniek plaatje bij hun verslag. De beelden van de fietsactivisten en hun wereldbol gingen de hele wereld over.
Directe verbinding staat met de wereld om je heen
Dit was het begin van de Luchtfietsers, een collectief van fietsende activisten dat een jaar later van Amsterdam naar de klimaattop in Glasgow trapte. In het karren in de buitenlucht - iets wat hij al heel lang heel graag doet - ziet Dirk een mooie manier om zijn boodschap kracht bij te zetten. Het is een klimaatvriendelijke vorm van transport, waarbij je onderweg in directe verbinding staat met de wereld om je heen, vindt hij. Regen of zonneschijn, natuurschoon of milieuvervuiling, doodse stilte of stadsherrie, een fietser ervaart het intenser en kan makkelijk even afstappen om in gesprek te gaan met passanten.
Luchtfietsers - een geuzennaam - staan voor idealisme, voor dromen van een betere wereld. "Tegen mensen die dit naïef vinden zeg ik: naïviteit is een prachtige eigenschap. Dan stel je vragen, staat nog niet alles vast. We moeten ons niet laten begrenzen door hoe de maatschappij nu is ingericht. Dit is waarom ik filosofie ben gaan studeren en misschien ook wel waarom ik de journalistiek ben ingegaan, om mensen te laten inzien dat we de wereld kunnen veranderen. Veel mensen zien hoe wij nu leven als een gegeven: het is nu eenmaal zo. Dat klopt niet. Wij hebben het systeem opgetuigd, we kunnen het ook afbreken en weer opnieuw opbouwen. Het is niet hopeloos."
Kunstproject Bosk
Het kunstproject Bosk in de Leeuwarder binnenstad is hier wat hem betreft het levende bewijs van. "Je zet een paar bomen neer en dat kleine stukje wereld is ineens helemaal anders." Zelf wil hij een club beginnen voor meer verwildering van het Friese landschap: Wyld wyld Fryslân. "We moeten de natuur meer z'n gang laten gaan. Niet alleen in een paar omheinde gebieden, maar overal, ook in de stad. Dat aangeharkte, alles maar willen controleren en beheersen, alles volgens de lijntjes, daar moeten we vanaf. We maken hiermee onszelf en de wereld kapot. We moeten de boel omkeren: terug naar meer wildernis."
Naast de Luchtfietsers richtte hij begin dit jaar het actiecollectief Vliegop! op. Doel van de beweging - die staat voor antimilitarisme, antikolonialisme en klimaatrechtvaardigheid - is: vliegbases de wereld uit, te beginnen met die bij Leeuwarden. Voor Dirk is activisme veel meer dan klimaatdoelen nastreven. Door het alleen maar te hebben over hoe we de temperatuurstijging kunnen beperken tot 1,5 graad, lijkt het volgens hem alsof het klimaatprobleem op te lossen valt met wat technische ingrepen. "Dan trap je in dezelfde valkuil van targets, maximaliseren en scoren. Dan blijf je in het stramien zitten van het winstgerichte kapitalisme."
Opgesloten in de maatschappij
Activisme gaat voor hem vooral over het bevrijden van jezelf, het losmaken van onderdrukte gevoelens. "Ik heb me altijd opgesloten gevoeld in de maatschappij. Van jongs af aan wordt ons een bepaald beeld van de wereld opgedrongen en wat onze plek daarin zou moeten zijn. Ik pas gewoon niet in die mal en ik denk heel veel mensen niet. Nu ik eruit gestapt ben, voelt dat als een bevrijding: Ik durf nu mijn zorgen en mijn frustraties te uiten."
Om zijn woorden kracht bij de zetten, maakt hij een brullend geluid. "Arghhhhh. Ik heb dat gevoel zo op zitten kroppen. Dat het er nu uit mag, dat gun ik anderen ook. De meest gehoorde reactie tijdens acties is 'ga toch werken'. Nou, ik doe het allerbelangrijkste werk dat ik kan doen. We zitten in een klimaatnoodtoestand. Dit is zo urgent. Het is de ondergang of een betere wereld. Zo zwart wit moet je er wel naar kijken."
Paspoort
Naam: Dirk Kuiken
Geboren: Sint Jacobiparohie, 18 september 1973
Opleiding: mavo, Sint Annaparochie; havo-mbo, Leeuwarden; propedeuse culturele en maatschappelijke vorming, NHL Leeuwarden; studie wijsbegeerte en journalistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen
Carrière: "Het begrip carrière is vooral gericht op het succes van een individu in de context van betaalde arbeid binnen het huidige economische systeem en daarom voor mij oninteressant''
Prive: heeft samen met Sandra twee dochters, Selma en Jelka
