Krombogen over hur rollator sjoelt se na de groate dyk toe. Soa nou en dan soeft d'r 'n auto foorbij. María Martín, feer in de 90, bynt 'n klain bossy blommen fast an de fangrail.

Gerard de Jong

Doe't se ses jaar waar worde hur mim oppakt deur franquistas, anhangers fan diktator Franco; se worde deur 't dorp sleept en even derbútten, naakt, ombrocht. Se gooiden hur tegaar met tientallen ânderen in 'n massagrâf. Dat massagrâf lait ônder 't asfalt der't nou de auto's overhine raze. Martín het maar een wîns: dat de bonken fan hur mim opgroeven worre, soadat sij se bij 't grâf fan hur hait ruste late kin.

't Waar een fan de feule ferheerende beelden út de dokumintêre The Silence of Others , die't forige week útstuurd worde. Nadat fassist Franco fersturven waar, most Spanje prebere 'n demokrasy te worren. 't Parlemint nam in 1977 't 'Pacto del Olvido' an, letterlik 't 'pact der vergetelheid'. Politike gefangenen kwammen frij, maar dan most d'r ok amnesty komme foor de fassisten en misdaden die't ônder Franco pleegd waren. 't Leken rechts èn links de enige menier: de mînsen wouwen de desinnia fan bloedfergieten fergete.

De wet byt Spanje sont die tiid hyltyd weer in de steert. Fergete is makliker said dan deen. Seker at de botten fan je mim ônder de sneldyk lêge. Of at de man die't dij marteld het der nou niet meer foor ferfolgd worre kin, en tunworig 'n paar hondert meter feerderop weunt. De dokumintêre folgt 'n groep mînsen die't fan 2010 ôf dos nag gerechtighyd probeert te krijen. 't Sil niet ferbaze dat de Spaanse staat dat nag altyd soafeul mooglik teugenhout.

Klaine súksessys binne d'r at goenent aindlik hur geliefden opgrave mâge. Foor María Martín kwam 't te laat; sij sturf foordat hur mim opgroeven worde konnen. 'Overal op de wereld binne monuminten ter nagedachtenis an slachtoffers fan oorlogen en misdaden. Werom kin dat hier niet?' sait 'n frou mismoedig. Spanje laat 't grouwelige ferleden liever weze, maar drukt dermet de hak fan de brúnne leers nag 's ekstra in de wonden fan de feule hondertdúzzenden nabestaanden en slachtoffers.

't Ferleden laat him niet soamaar fergete. Je kinne je slachtoffers in 'n massagrâf ferdwine late en d'r 'n strook asfalt overhine lêge, dat betekent niet dat de nabestaanden en folgende generasys der gyn last fan hewwe. Ok derom is 't prachtig en noadsaaklik dat in Luwt 'n nij monumint met de namen fan 544 ombrochte Joaden opricht is. Want soa't William Faulkner skreef: ''t Ferleden is niet doad; 't is niet eens ferleden.'