Thuis bij Sytse Buwalda hangen wandtegels met Bildtse spreuken.

Met het verschijnen van Grammatica van het Bildts is de gereedschapskist van de Bildtse taal compleet. Wie de streektaal foutloos wil schrijven heeft met het laatste boekje van Sytse Buwalda alle regels over glijers en ploffers en kappys en dakkys paraat.

Elizabeth Vogelzang

Zo, de serie is compleet. Sytse Buwalda gooit een klein blauw boekje op zijn schrijftafel in zijn oude dijkhuisje in Westhoek. Grammatica van het Bildts . Het is de laatste in zijn driedelige taalserie. Wie foutloos Bildts wil schrijven, heeft met de blauwe boekjes alle gereedschap voorhanden.

Ze zijn een aanvulling op het ‘t Woordeboek fan ‘t Bildts , Buwalda’s opus magnum. De Westhoekster werkte samen met de Fryske Akademy vijftien jaar aan het lexicon. In 1996 verscheen deel één, het tweede deel, de herziene druk, was er in 2013 en bevat 22.000 woorden; drieduizend meer dan de vorige.

Glijers en ploffers

Maar Buwalda’s schrijfhonger in en over het Bildts was daarmee niet gestild. In 2022 verscheen ‘t Bildts Hoe en Wat . Een instructieboekje met Bildts voor dummies, waarin Buwalda uiteenlopende Bildtse zaken uitlegt, gericht op mensen die weinig of niets van de taal weten. De glijers en ploffers die klinkers lang of kort laten klinken worden uitgelegd net als de klanken van kappys en dakkys op de letters.

Via ‘t boadskippebriefy leert hij typische benamingen. Een Bilkert die zijn mandje vult met groente en fruit gooit daar slotsys (sjalotjes) in en koerzjettes (courget), eerbaaien (aardbeien) en dwars-foor-de-bekken (sperzieboontjes). Bij de slager haalt hij een droog’wussy of koeflais (droge worst en riblappen). En eet hij zalm dan prik hij ‘t nosky (neusje) aan de vork. Wanneer Bildtse vrouwen bevallen dan hebben ze het over ‘poppy-krijen’. Heeft dat kind vrolijke sproeten dan noemen ze dat op ‘t Bildt skeensprútten.

Louloenig klainpoppy

Buwalda vulde datzelfde jaar de serie aan met de Woordenlijst Nederlands-Bildts . Een handzaam overzicht – gebaseerd op het woordenboek – van Nederlandse woorden vertaald naar de streektaal. Blader lukraak door de lijst en je leert de woorden metspeule (meespelen), skytkret (mestkruiwagen) donderdegoverdâ (donderdagmiddag), louloenig (sullig) en hampelman of klainpoppy (kind). Bildts-Nederlands, de omgekeerde variant van de woordenlijst is in de maak en verschijnt volgend jaar.

Spellingsregels, een woordenboek, grammatica en een bijbel. Die elementen maken het idioom van een taal compleet, zegt Buwalda. Vorig jaar bracht hij de Kynderbibel in ’t Bildts uit met zestig rijk geïllustreerde verhalen uit het oude en nieuwe testament. En nu is daar het laatste deel van de blauwe serie: Grammatica van het Bildts . „In taal hat dêr rjocht op”, zegt Buwalda in het Fries.

Westhoekster beheerst tien talen

De Westhoekster beheerst maar liefst tien talen. Met mem sprak hij Fries, met hait Bildts. Op de lagere school leerde hij Nederlands, op straat was Liwwarders de taal. Op

het gymnasium kwam er Engels bij en Duits, Frans, Grieks en Latijn. En nog weer later stortte Buwalda zich op het Russisch.

Spelling: hoe gebruik ik de letters. Woordenboek: hoe zijn de correcte woorden. Grammatica: hoe maak je van die woorden correcte zinnen. „Dat is alles datst nedich hast foar in taal.”

Typische woorden verdwijnen

De grammatica van het Bildts komt voor tachtig procent overeen met het Fries. En net als de Friese taal heeft ook het Bildts te kampen met invloeden uit het Nederlands. Typische woorden verdwijnen soms of de zinsopbouw schiet in de Nederlandse vorm.

Als iemand een wondje heeft dan groeit daar als het heelt een korstje op. Bilkerts noemen dat steeds vaker ‘korsy’, een woord dat wel bestaat maar verwijst naar een broodkorst. Het korstje op een wond heet in het Bildts een ‘rofy’. „Sokke wurden reitsje hieltyd mear út de moade”, constateert Buwalda.

Kwart voor vijf verschuift

De zin: ‘Ik ben daar geweest’ wordt door menig Bilkert één op één overgezet in: ‘Ik bin der weest’. Terwijl het net als in het Fries – ’Ik ha der west’ – moet zijn: ‘Ik hew der weest’. Het verschuift, Buwalda hoort en ziet het veel om zich heen. Een Hollander zegt: ‘kwart voor vijf’. Een Fries zegt: ‘kertier foar fiven’. En een Bilkert zegt op de juiste manier: ‘kertier foor fijven’, maar maakt daar in de praktijk steeds vaker van ‘kertier foor fijf’.

Heeft elke Bilkert straks het grammaticaboekje in de kast staan? Buwalda schiet in de lach. „As der tsien ferkocht wurde hjir op ‘t Bildt dan is dat in soad.” De sprekers van de streektaal laten zich niet graag de les lezen over hoe hun praat in regels is gevangen. „Soustou mij fertelle hoe’t ik ’t doen mot? Ik rêd mij wel”, zegt Buwalda de reactie na die hij vaak hoort.

‘Wees groats op dyn taal’

Wel denkt hij dat de taalwetenschap blij is met zijn nieuwste werkje. „Dit wurdt op elk universitêr ynstitút brûkt. Dêr binne se der hiel wiis mei.”

De onverschilligheid over de correcte spelling en grammatica die hij bij streekgenoten proeft, ergert Buwalda. Want wil je een taal –zeker als die klein en wankel is, zoals het Bildts – in stand houden, dan komt het juist wél precies met hoe je woorden schrijft of gebruikt.

Fel in zijn haitetaal: „’t Maakt wel deeglik út. Ans laatst ’t dij deur de fingers glije en raakst alles kwyt. Wees groats op dyn taal.”

Alle Bildste boeken openbaar

Het is de reden dat Buwalda al zijn boeken en taalwerk in en over het Bildts openbaar beschikbaar stelt. Bij de boekpresentatie donderdag wordt ook de vernieuwde website van De Bildtse Boekerij gepresenteerd waarop dat alles te halen is.

„Ik wol it trochjaan. Alles wat der is ûnder de minsken bringe”, zegt Buwalda. Hij doet het maar met één doel: Uit liefde voor het Bildts, de taal die hij wil behoeden voor verder verval.

Bron: Leeuwarder Courant