21 juni 2018    

Escher in het graan

Zeven kunstenaars eren M.C. Escher met kunstwerken in het Friese graan. Onder hen de vader van Volkskrant-verslaggever Rik Kuiper. Hij assisteerde zijn vader bij de aanleg.

RIK KUIPER

Het is een wat merkwaardig gezelschap dat mijn vader op zaterdagochtend in de keuken van deze boerderij bijeen heeft gebracht. Een stuk of tien familieleden, vrienden en kennissen - voornamelijk 65-plussers - nippen er van de koffie. Met hen gaat hij straks een kunstwerk in het graan maaien.

Mijn vader houdt een geplastificeerde plaat in de lucht: een geometrisch figuur met witte en zwarte vlakken. In de zwarte vlakken staan cijfers of letters, die aangeven hoe we niet te werk zullen gaan. Hij heeft het plan namelijk op het laatste moment omgegooid.

'We gaan wel van buiten naar binnen werken', zegt hij, 'maar van vak 1 naar vak K naar vak 2 naar vak J. Zigzaggend dus.'

Ik betwijfel of iemand het snapt. Ook uit een vraag van een tennisvriend van mijn vader blijkt dat er vandaag van alles mis kan gaan.

'De witte vlakken worden gemaaid?'

'Nee', zegt mijn vader. 'De zwarte worden gemaaid.'

We zijn niet de enigen die in dit Friese polderlandschap aan een tekening in het graan werken. In totaal maken zeven kunstenaars acht geometrische vormen op de akkers in het Bildt, een streek die grenst aan de Waddenzee. Het is een ode aan Maurits Cornelis Escher, die in 1898 in Leeuwarden werd geboren.

Echt iets voor mijn vader dus, die Escher al jaren bewondert. Ooit schreef hij - naast zijn baan bij een groot ingenieursbureau - een computerprogramma waarmee iedereen 'regelmatige vlakvullingen' kan maken. Zette je één lijn, dan verschenen overal in beeld identieke lijnen. Je kon er, net als Escher, figuren mee maken die in elkaar grijpen. Spiegelkunstenaar heette het. Hij wist er vijftienhonderd softwarepakketten van te verkopen.

Later liet hij zijn computer zwarte en witte lijnen vervormen tot hallucinante zebrapatronen, hij rekende foto's van Einstein en Brigitte Bardot om tot strepenpatronen en bouwde grote foto's op uit kleine foto's lang voordat ieder tijdschrift dat op de cover deed.

Dus toen kunstenaar Henk Rusman (67) vertelde over zijn plan om geometrische patronen in het graan te maken, was mijn vader direct enthousiast. En hij werd geselecteerd, de 72-jarige Hans Kuiper uit Bunnik. Zijn ontwerp: twee versmolten schaakborden, zo groot als twee voetbalvelden.

De zon schijnt, de wind blaast zachtjes over de akker en het graan kriebelt tot de knieën. Ik begin vandaag met twee anderen in de voorhoede, wij vormen het uitzetteam. Onze ogen glijden langs de paaltjes die we een paar weken eerder in de grond hebben geslagen. Vier paaltjes vormen steeds een veld van de schaakborden.

We kijken op de tekening, we kijken op de akker en dan spannen we touwen. Dat is secuur werk, want graanvelden zijn niet vergevingsgezind. Eén fout van het uitzetteam kan het hele patroon onherstelbaar verpesten.

Is een vak gemarkeerd, dan komt mijn zwager Paul met een apparaat waar Hammer Knife Rotor op staat. In steeds kleinere rondjes vreet de klepelmaaier het vak kaal. Daarachter volgt de rest van het gezelschap: een kudde knippers met gemotoriseerde en ongemotoriseerde heggenscharen om de randen te trimmen en achtergebleven halmen te kortwieken.

Als we ongeveer twee uur bezig zijn, kijk ik achterom. We hebben een stuk of vijftien vakken gedaan. Niet slecht, maar ook niet extreem veel als je bedenkt dat we er 64 moeten doen, waarvan de middelste vier ongeveer vijf keer zo groot zijn als de velden waarmee we begonnen.

En dan valt mijn oog op een hoekvak. Een van de paaltjes lijkt uit het lood te staan. Maar we hebben geluk. Dankzij een krankzinnig toeval zit de fout precies in een vak dat Paul heeft overgeslagen.

'Dat had ik toch gezien', lacht hij.

Tijdens de lunch komt Henk Rusman buurten. De kunstenaar, die al 38 jaar in het Bildt woont, vertelt dat hij hier jaarlijks de wisseling van de seizoenen meemaakt. Dan ziet hij hoe op de kale akkers opeens graan staat te wuiven. 'Ik zag dat als een uitnodiging om er iets mee te doen.'

Aanvankelijk stonden de boeren niet te trappelen om hem op hun akkers toe te laten. Maar nu het Fries Museum een tentoonstelling over Escher heeft en Leeuwarden dit jaar ook nog eens culturele hoofdstad is, lukte het Rusman iedereen te overtuigen. Dat hij de boeren dankzij sponsoren een vergoeding kon geven voor de misgelopen oogst, hielp ook mee.

Rusman is er wel druk mee. Hij regelt vrijwel alles, hij helpt de anderen met het uitmeten van hun ontwerpen en dan heeft hij nog twee eigen kunstwerken in het graan. Daar gaat hij ook snel weer naar terug, trouwens, want er moet nog heel wat graan platgetrapt worden.

'Ik gebruik daarvoor een plank met touwen eraan', zegt hij. 'Die leg je op het graan, dan zet je er een voet op en zo druk je het graan vooruit tot het knikt. Bij mij kan dat, omdat er wintertarwe staat. Die laat zich makkelijker knakken dan de zomertarwe hier.'

Na de broodjes gaan we door, we hebben haast. Nog 25 vakken te gaan. Ik wandel nu achter de klepelmaaier, mijn vader zwiept een bosmaaier heen en weer. Als hij over de touwen naar een nieuw vak stapt, moppert hij. 'Waarom ben ik geen 20 meer?'

Terwijl ik mijn strepen door het graanveld trek, denk ik aan het prille begin van mijn vaders computerkunst. In de jaren tachtig sleepte hij een Osborne het huis in. Hoewel de computer geen grafische mogelijkheden bood, liet hij de printer toch een plaatje uitspuwen van een vrouwtje dat tegen een kernwapen trapte.

Op zijn volgende computer programmeerde hij zijn Spiegelkunstenaar en tekende daarmee tiental- len Escherachtige illustraties. Later ging hij ook ruimtelijke figuren maken. Bij het grote publiek brak hij nooit door, maar hij won wel een internationale prijs voor wiskundige kunst. En nu staat hij dus hier.

Het is half acht als we het laatste vak betreden. Daar dendert mijn vader in zijn spijkerbroek vol groene graanvlekken over de laatste halmen. Hij stopt de maaimachine, steekt twee handen in de lucht en roept: 'Dankjewel allemaal!'

Daar achteraan mompelt hij nog een enkel woord: 'Mooi.'

En dat is het.

Reuzenrad

Zes van de acht kunstwerken in het graan zijn tot 15 augustus te bewonderen in de akkers aan de Oudebildtdijk tussen Westhoek en Oudebildtzijl, Friesland. De twee grootste zijn alleen vanaf grote hoogte goed te zien. Vanaf 29 juni staat daarom gedurende anderhalve week een reuzenrad aan de Stadhoudersweg.

Bron: de Volkskrant